|
PRÆFATIO IN ECCLESIASTEN.
I. — Summa Ecclesiastæ. Totus hic liber unica velut argumentatione concluditur ; cum vana omnia sub sole sint, vapor sint, umbra sint, ipsumque nihilum ; id unum in homine magnum verumque esse, si Deum timeat præceptis ejus pareat, ac futuro judicio purum atque integrum se servet. Hujus enthymematis prima pars, rerum humanarum enumeratione, tantique regis experimentis constat, ut quia exquisitissimas voluptates assequi, alii per egestatem aut imperitiam nequeant, alii temperantia non curent ; existat Salomon unus regum opulentissimus, rerumque prudentia clarissimus, qui cum ultro fateatur, in tanta bonorum affluentium copia, nihil a se denegatum cupiditatibus, simul tamen cogatur agnoscere, non modo vana et nulla, verum etiam irridenda partim, partim etiam deploranda esse omnia, sibique tam florenti, tam beato, vitam fuisse tædio, ac potiores visos qui necdum nati essent. Id autem sic conficit : Quod homo nascatur ad malorum experientiam, ii, 17 ; iv, 2, 3 ; neque quidquam in sapientia sit præsidii, neque ea. tolli queat cæcum illud, atque improvidum, quo in perniciem, velut objecto hamo, præsentisque laqueis, inscii devolvamur, ix, 12. Quin ipsa etiam qualis esse solet in humano genere sapientia, inter vanissima, imo inter cruciatus animi reputanda sit : docet denique, i, 17, 18, eo deduci hominem tot ærumnis, curis, libidinibus, laboribus, erroribus, ut cæca, mersus caligine, neque sapientem a stulto, ii, 14-16 ; neque, quod est gravius, seipsum a pecude satis secernere valeat, iii,18-20, donec ad Deum, ejusque judicia conjectis oculis, deprehendat in se illud occultum, quod ad Dei imaginem conditum, dissoluto corpore, atque in terram suam abeunte, ad auctorem Deum redeat, ejus [521] arbitrio judicandum ; atque id quidem ultimo capite ; et uno verbo transigitur. Cæterum toto libro præparatur jactis veri seminibus, sanisque sententiis, velut radiis inter offusas tenebras intermicantibus, iii, 16, 17 ; viii, 12 : quæ sane sententiæ velut disjectis nubibus, tandem in limpidissimam lucem erumpunt, xii, 7, 13, 14. Sic agit Ecclesiastes, sive Contionator noster, ac presso regis nomine, advocatæ concionis factus admonitor, sapientissimis quidem ac profundissimis, sed tamen popularibus, atque ab ipsa experientia repetitis argumentis, hominem ad humana vitanda, et capessenda divina compellit. II. — De ultimo capite ac traditione Hebræorum observandus S. Hieronymi locus. De ultimi capitis ultimo versiculo, quo Dei judicium commendatur, libet hic attexere integrum S. Hieronymi locum, qui toti libro multum lucis afferat ; sic autem habet : « Aiunt Hebræi, cum inter cætera scripta Salomonis, quæ antiquata sunt, nec in memoria duraverunt, et hic liber obliterandus videretur, eo quod vanas assereret Dei creaturas, et totum putaret esse pro nihilo, et cibum, et potum, et delicias transeuntes præferret omnibus : ex hoc uno capitulo meruisse auctoritatem, ut in divinorum voluminum numero poneretur, quod totam disputationem suam, et omnem catalogum hac quasi ἀνακεφαλαιώσειcoarctaverit, et dixerit, finem sermonum suorum auditu esse promptissimum, nec aliquid in se habere difficile, ut scilicet Deum timeamus, et ejus præcepta faciamus. Ad hoc enim natum esse hominem, ut creatorem suum intelligens, veneretur eum metu, et honore, et opere mandatorum. » Hæc Hieronymus ad caput xii, 11,13, 14 (Comm. in Eccl.). Neque tamen putemus hos tantum versiculos priscis sapientibus dignos esse visos quos Spiritus sanctus dictaverit : imo vero cæteras ex his maxime æstimatos fuisse, quippe cum ad illos totum librum referri facile intelligamus, nihilque sit proclivius quam ut confugiamus ad Deum, posteaquam cætera omnia vana esse constiterit. III. — Libri tempus ; Hebræorum traditio ; Hieronymi loci. De tempore quo hic liber scriptus est, non displicet traditio [522] Hebræorum quam idem Hieronymus sic refert : « Aiunt Hebræi hunc librum Salomonis esse pœnitentiam agentis : quod in sapientia, divitiisque confisus, per mulieres offenderit Deum. » (Ad cap. i, vers. 11). Nec nisi devio Salomoni convenire posse videtur illud : Omnia quæ desideraverunt oculi mei, non negavi eis : nec prohibui cor meum quin omni voluptate frueretur... : et hanc ratus sum partem meam, si uterer labore meo (cap. ii, 10) ; neque id in aliena persona, sed in sua dixit, propter illud quod proxime antecedit : Supergressus sum opibus omnes qui ante me fuerunt in Ierusalem (ii, 9) : quæ quam proprie Salomoni conveniant, perspicuum est. Huc accedit illud de mulieribus : Lustravi universa animo meo... ; et inveni amariorem morte esse mulierem, quæ laqueus venatorum est, etc. (cap.vii, 26-28), quo loco idem Hieronymus : « Non putemus temere hanc Salomonem de omni genere mulierum protulisse sententiam : quod expertus est, loquitur : » subditque : « et hæc secundum litteram. » Et ad illud : « Mulierem bonam invenire non potui (ibid. 29) » : subdit : » Omnes enim me ad luxuriam, et non ad virtutem deduxerunt. » Quæ efficere videntur, ut liber hic errorum experientiam, atque inde prognatum vitæ in melius commutatae studium sapiat. IV. — Responsio ad objecta. Neque deterret illud, quod Josias polluisse memoretur Excelsa quæ erant in Ierusalem..., quæ ædificaverat Salomon rex Israel Astaroth idolo Sidoniorum, etc. (IV Reg., xxiii, 13). Rogo enim, an infanda excelsa Josaphato, Ezechiæ, aliisque piis regibus intacta perstiterint, etiam prophetis tacentibus ? Vel ergo destructa pollutaque, postea instaurata fuerint, vel profecto verum illud, esse plurima quæ optimorum quoque regum diligentiam fugiant, aut negotiorum multitudine, aut etiam perfidia ministrorum ; quod etiam Salomoni contigisse potuerit. Atque hæc quidem, quam vidimus de Salomonis pœnitentia, non modo Hebræorum ac S. Hieronymi, verum etiam aliorum interpretum coniectura est. Cæterum conjectura tantum ; Deo enim placuit tanti viri errata certa esse, salutem ac resipiscentiam in dubio, ut qui stat, [523] videat ne cadat ; neque in seipso quisquam, magnus quamvis et sapiens, sed in Domino glorietur. V. — De auctore libri : Grotii singularis opinio. De auctore libri litigantem habemus Grotium, qui putat sub Salomonis resipiscentis nomine, post Babylonicam migrationem esse confictum. Audax criticorum genus, spreta Hebræorum, christianorumque omnium traditione cum antiquissimis inscriptionibus, quæ veræ criticæ norma est ; omnia ex palato suo æstimat, neque quidquam pensi habet, dummodo acutius cæteris sapere, atque intelligere videatur. Placuit autem Grotio, eo quod in Ecclesiaste quædam chaldaica legantur vocabula, talem esse stylum, qualis in Daniele et Esdra, post migrationem, invenitur Chaldæo Hebræoque mixtus. At profecto nil tale deprehendunt, qui earum rerum gustum habent exquisitissimum ; neque aliud in Ecclesiaste sapiunt, quam in puris putisque Hebræis, atque etiam in aliis Salomonicis. Sunt sane hic chaldaica, sed paucissima, quorum pars ob antiquis interpretibus memorata, et suo loco notanda : neque multa ejusmodi adduxit Grotius, quantumvis harum rerum curiosus indagator, neque prætermissurus quæ eruditionem commendarent ; ac si plura essent, notum inter affines ejusdemque fere ingenii linguas multa vocabula solere esse communia, vulgatumque elegantissimis auctoribus, præsertim in eruditis scriptis, quale istud est, ex peregrinis linguis aliquid inspergere. Neque necesse pluribus refellere eam, quam nemo secutus sit, sententiam ; ac tantum observari oportet, id genus conjecturæ quos pandant aditus subruendis majorum decretis atque auctoritatibus. De aliis autem Grotii erratis in Ecclesiasten, necessario erit commonendus lector : ad cap. xii, 7. VI. — De versionibus, ac primum de Septuaginta, atque antiqua latina ipsis inhærente. De versionibus, antiquam græcam habemus hebraicae veritati maxime inhærentem ; non ita in Proverbiis, ut diximus : quæ diversitas in aliis quoque libris invenitur : unde argumentari liceat eam versionem, quæ Septuaginta dicitur, non uno auctore, [524] neque una forsitan ætate conscriptam. Latinam versionem, ex illa. interpretum Septuaginta deductam, ante Hieronymum universa occidentalis Ecclesia frequentabat, e qua, plures textus ab antiquis Patribus allegatos passim invenias ; unum autem caput, quartum scilicet, a B. Ambrosio integrum repræsentatum, Exhortatione ad clericos, supra caput iv Ecclesiastæ. VII. — Certis argumentis probatur Vulgatam nostram ab antiqua latina plurimum discrepare. Non defuere qui crederent antiquam Vulgatam esse eam, quam nunc quoque Vulgatæ nomine terimus, neque hanc Hieronymi esse, quemadmodum ejus sunt reliquæ fere Vulgatæ nostræ partes ; quin etiam esse aliam ab eodem Hieronymo confectam ex Hebræo versionem, quæ in ejus Commentariis ad Paulam et Eustochium invenitur, quam tamen Ecclesiæ usus non admiserit ; qua de re, primum illud pro certo habere nos oportet, Vulgatam nostram ab illa antiqua diversissimam esse : quod, vel unum illud ab Ambrosio relatum caput quartum Ecclesiastæ, liquido demonstrare possit. Sunt etiam loci plurimi ab antiquis citati, atque a Vulgata nostra maxime discrepantes, quos passim apud Flaminium aliosque reperias. Neque minus constat Vulgatam nostram multum differre a Septuag. quos antiqua Vulgata sequebatur. S. Hieronymus Commentario ad Paulam memorat, vocem hebraicam quam Septuag. περισπασμόν, Vulgata nostra occupationem, interpretati sunt (cap. i, vers. 13) a latino interpretedistentionem fuisse intellectam : eo quod in varias sollicitudines mens hominis distenta, lanietur. Aliud ergo habuit latinus interpres, quam id quod hodie in Vulgata nostra legitur. Huc accedunt ea quibus ostendemus Vulgatam nostram omnino esse Hieronymi. VΙΙΙ. — Tres S. Hieronymi versiones : prima deducta ex Commentario ad Paulam. Fatemur sane Hieronymum, anteaquam hanc ederet, aliam versionem Commentario ad Paulam interseruisse, hebraico textui maxime congruentem. Eam antiqui Hieronymi editores Erasmus et Marianus collectam ex Commentariis protulere, quam nos quoque exemplo editorum codicum, alteram in columnam Vulgatæ [525] nostræ respondentem redegimus, ut lector promptiorem haberet S. Hieronymi laborem universum, qui nunc superest. Sic enim hebraica veritas, brevitasque et simplicitas cui hæc versio hæret, clarius detegetur, existetque lux, interpretationum comparatione facta. Cæterum non ita habere antiquos manuscriptos codices, viro doctissimo ac religiosissimo Joanne Martianæo monstrante, perspeximus. IX. — Altera versio ejusdem Hieronymi, seu potius antiquæ latinæ emendatio ex Græco Septuag. Alteram interpretationem idem Hieronymus ex Septuag. fecerat, seu potius antiquam Vulgatam ad Origenianorum Hexaplorum normam emendaverat, ut in præfatione ad sanctos episcopos Chromatium et Heliodorum huic nostræ editioni praefixa significat ; quæ versio nunc deest. X. — Tertia interpretatio S. Hieronymi ex Hebræo, quæ est Vulgata nostra. Tertia interpretatio est ea, quam nunc Vulgatam vocamus. Eam vero a S. Hieronymo ultimo loco editam, simul cum aliorum Salomonicorum librorum versione ex hebraicis fontibus, ipse profitetur præfixa, præfatione, quam mox diximus. Quam sane versionem Hieronymi esse docent, et illa præfatio, et congruens aliis Hieronymianis versionibus stylus, et S. Augustini collectum ex Ecclesiaste speculum ; cum ea sancti viri specula ab Hieronymiana interpretatione deducta, atque ideo Vulgatæ nostræ congrua, Præfatione in Proverbia ostensum sit. XI. — Cur Vulgata nostra non semper Hebræo consentiat ; ratio interpretandi Hieronymiana ex ipso S. Hieronymo statuitur. Cur autem illa versio, hoc est Vulgata nostra, non ita Hebræo congruat, atque illa, quam Commentario ad Paulam intersertam fuisse vidimus, facile intelliget qui universam Hieronymianarum interpretationum rationem mente perceperit. Sic autem agebat vir maximus, primum, quod in proœmio Commentarii ad Paulam ipse profitetur, « ut de Hebræo transferens, magis se Septuag. Interpretum consuetudini coaptaret, in his duntaxat, quæ non [526] multum ab hebraicis fontibus discreparent : » deinde ut phraseon potius vim, quam accuratam ad verbum translationem sedaretur : tum ut suppleret quædam, elucidationis causa, quæ hebræo textui deessent : postea ut in dubiis illustriores sensus, atque usui Ecclesiæ magis celebratos, aut informandis moribus aptiores præferre soleret : postremo quod consultis hebræis, atque etiam antiquioribus interpretibus Aquila, Symmacho, Theodotione, hebraici sermonis ampliorem sibi ideam comparasset ea, quam rabbini recentiores effinxerint, ipso linguæ spiritu per tot sæcula labente aut amisso. Horum exempla quædam in his notis invenies : cætera ut obvia, ita parum instituto nostro necessaria, referre non est animus : sufficit reclusisse generatim varietatum fontes, simulque evicisse, non eas ita interpretandas, ut multi temere faciunt, tanquam Hieronymus non satis assecutus sit sermonis hebraici proprietatem ac vim. Cæterum, ut fateri libet, non deesse, quæ tantum quoque virum fugerint, eas tamen esse plerumque discrepantiæ causas quas memoravimus, æquus rerum æstimator, ac diligens explorator facile animadvertet ; nos vero in his notis, data occasione, quædam delibabimus, unde de cæteris æstimari possit. XII. — De Commentariis S. Hieronymi in Ecclesiasten. De Commentariis ad hunc librum innumerabilibus tacemus. Unum habemus S. Hieronymi ad Paulam et Eustochium, quo maxime utimur ; quippe quem et perspicuitate et elegantia, et eruditione vanarumque rerum scientia præstare, docti fateantur. Ex hoc itaque selectissima quæque proferimus. Verum de his plus satis ; nunc egregium Concionatorem audire, ab eoque excelsum illum, ac mundi contemptorem spiritum ducere præstiterit. S. HIERONYMI PRESBYTERI, IN ECCLESIASTEN, AD PAULAM ET EUSTOCHIUM PROOEMIUM. Memini me, ante hoc ferme quinquennium, cum adhuc Romæ essem, et Ecclesiasten sanctæ Blesillæ legerem, ut eam ad contemptum istius sæculi provocarem, et omne quod in mundo cerneret, putaret esse pro nihilo ; rogatum ab ea, ut in morem commentarioli obscura quæque dissererem, ut absque me posset intelligere, quæ legebat. Itaque quoniam in procinctu nostri operis subita morte subtracta est, et non meruimus, ό Paula et Eustochium, talem vitæ nostræ habere consortem, tantoque vulnere tunc perculsus, obmutui ; nunc in Bethlehem positus, angustiori videlicet civitate, et illius memoriæ, et vobis reddo quod debeo : hoc breviter admonens, quod nullius auctoritatem secutus sum ; sed et de Hebræo transferens, magis me Septuaginta Interpretum consuetudini coaptavi, in his duntaxat quæ non multum ab hebraicis discrepabant. Interdum Aquilæ quoque, et Symmachi, et Theodotionis recordatus sum ; ut nec novitate nimia lectoris studium deterrerem, nec rursum contra conscientiam meam, fonte veritatis omisso, opinionum rivulos consectarer. LIBER ECCLESIASTES CAPUT PRIMUM. Universim vana omnia : singillatim vana humana sapientia, sciendique cupiditas et curiositas : nihil enim novum, atque inexplicabilia omnia : ex scientia labor crescit.
1. Verba Ecclesiastæ, seu concionatoris, filii David : Salomonis, ex vers. 12. 2. Vanitas vanitatum : antiqui interpretes, præter Septuag. teste Hieronymo, vertebant, vapor vaporum, fumus, aura tenuis ; sed vanitas aliquid sonat exilius, ipsum nempe nihilum, imo nihilum nihili, hoc est purissimum, atque, ut ita dicam, nullissimum nihilum : quod nec semel dixisse sufficiat ; imo iterum ac tertio cum Ecclesiaste exclamare compellimur : Vanitas vanitatum, et omnia vanitas. 3. Quid habet amplius homo ? Anteaquam ad cætera vana decurrat, universim demonstrare aggreditur omnia vana esse ; quod operosa quamvis, cassa tamen, nulloque fructu sint, hic : quod mutabilia, vers. 4, ad 8, quod incerta et inexplorata, vers. 8 ; pralibata etiam scientiarum vanitate, de qua postea uberius ; quod æque obliviscenda, ac alia præteritis ætatibus clara, nunc oblita et nulla, vers. 9, usque ad 12. Quid habet amplius : aliter : Quid superest homini ? omnia effluunt e manibus, validis licet ac tenacissimis. 4. Generatio præterit : idem Eccli., xiv, 18. Horatius :
hæres Terra in æternum stat : communis et immota tot mutationum ac generationum sedes. [529]
5. Oritur sol, et occidit : omnia mutabilia ; sol ipse, qui in lucem mortalibus datus est, interitum mundi quotidie ortu suo indicat et occasu, Hier. Revertitur : aspirat, Hebr. anhelat, anhelus properat, praecipitat cursum, atque in se, sua per vestigia, volvitur annus, Hier. Quasi diceret : En omnia in orbe mutationibus subsunt ; neque tantum hominum generationes, verum etiam sol, dies, tempora, aer seu ventorum flatus, aquarum natura, vers. 6, 7. 6. Gyrat per meridiem : recte orbita solis obliqua describitur. En sapientiam Hebræorum, et Græcorum infantiam, qui, longissimo post tempore, necdum satis noverant rotundam terram ; ac solem circumvolvi, imo Oceano tingi, et candentis instar feni stridere imrnersum ferebant, ut videre est apud Herodotum. In circuitu pergit spiritus : Hebr. gyrando pergit ventus, aer, sive aura, aut ventus qui terram circumagitur : turbo in gyrum actus, orbesque involvens orbibus ; aliis, teste Hier. ipse sol, quod animet et spiret et vigeat, spirantiaque omnia calore vegetet. 7. Omnia flumina :... ad locum exeunt : restagnaret mare, nisi per occultos meatus ad fontium capita deduceretur ; unde aquarum quoque natura mobilis. Quorsum ista ? ne miremur mutari nos, toto orbe in motum circumacta. 8. Cunctæ res difficiles : etiam maxime obviæ, et quotidiano usu notæ ; solis, ventorum, fluminum cursus ; nec tantum de physicis, sed de ethicis quoque scire difficile est, dum nobis invicem in ponendis bonorum malorumque finibus displicemus, Hier. in hunc locum : quod maxime pertinet ad retundendam superbiam. Hebr. Sermones omnes graves : sermones pro rebus noto hebraismo. Valere tamen potest adversus eos « qui putant otiosis sibi et vota facientibus, venire notitiam Scripturarum. » Hier. ibid. Non satiatur oculus : quod omnia humanæ menti inaccessa sint, unde indefessa videndi audiendique libido est. 9. Quid est... quod futurum est ? Hic notat eodem impetu ac motu omnia in orbem rapi ; neque modo solem, ventos et aquarum molem, verum etiam vel maxime res humanas quarum eventibus, quantumvis memoratu, ut nobis quidem videtur, dignissimis, ne plus æquo moveamur, cætera efficiunt suo ævo memo- [530] (a) Var. : Ut abeant.
rata sive memoranda, pari tamen postea sepelienda silentio, ut prædiximus ad vers. 3. Vide etiam infra, ii, 15. 12. Ego Ecclesiastes. Posteaquam universim vana omnia esse constitit, jam singula aggressurus, ab ipsa sapientia, rerum humanarum principe ac duce, sumit exordium : quem locum, Scripturæ more, alibi repetit et inculcat. Fui rex Israel : totius Israelis scilicet : in Jerusalem : quod nulli post Salomonem contigit. 13. Hanc occupationem pessimam : miserrimam, curis gravissimis exercitam. Pessimum etiam in genere morum de omnibus rebus sollicite quærere, quasi nostro judicio subderentur. Dedit Deus. Vide infra, iii, 10. 14. Afflictio spiritus : Septuag. electio seu voluntas, προαίρεσις : quam alii præsumptionem spiritus vocabant. Aquila et alii ex Comm. Hier. ad Paulam, vertunt passionem venti : inane : quanquam idem Hieronymus ad cruciatum magis referri docet, quod omnia consideranti, nihil aliud appareat præter vanitatem, ac malitias, sive miserias, quibus anima diversis cogitationibus afflictatur. 15. Perversi difficile : Hebr. perversum non poterit corrigi : non potest ex omni parte emendari malum. Et stultorum infinitus est numerus ; aut, ut habet Hebr. eodem sensu, defectus (sive mente deficiens stultus) non potest numerari ; et hoc ad vanitatem nostræ sapientiæ pertinet, quod vix ullo humani generis fructu colatur, neque eo serius orbis abundet pravis, ac stultis hominibus. 16. Præcessi omnes sapientia, qui fuerunt (alicujus nominis) in Jerusalem : alis Melchisedech, aliique reges, ducesque sapientissimi. (a) Var. : Perversus. [531]
17. Erroresque et stultitiam : Hebr. stultitiæ. 18. In multa sapientia multa... indignatio : quod plura et maxima nos fugiant ; ac vir sapiens doleat in profundo latere sapientiam, nec ita se præbere mentibus, ut lumen visui, sed per tormenta quædam, et intolerandum laborem provenire, Hier. ; unde sequitur : Qua addit scientiam, addit et laborem. Sive quod cui plus creditur, plus ab eo exigitur : idem. Sive quod ex humana scientia magis laborare ac fluctuare cogimur, non satis reclusis veri bonique fontibus. CAPUT II. Vanæ voluptates : risus insanus, fallax gaudium : vana inquisitio de bonis malisque : aedificia, horti, aliæque amoenitates : lauta convivia : exoticæ deliciæ : opes indigno et ignoto hæredi relinquendae, neque ullus idoneus aut stabilis humanæ sapientiæ fructus : eadem omnibus mors : partis quidem uti optimum ; quanquam hoc ipsum vanitas.
1. Dixi ego in corde meo : recte Hier. : Posteaquam in multitudine sapientiæ, atque adjectione scientiæ deprehendi nihil aliud, nisi cassum et sine fine esse certamen, converti me ad luxuriem et voluptates, haud minore vanitate ac ludibrio ; quippe 2. Risum reputavi : Hebr. risui dixi : Insane, sive amens, excors ; et lætitiæ : Quid hoc facis ? quid illudis ? quid decipis ? quid falsa dulcedine inescatum,- ad veros dolores ac dedecora ducis ? Vide Prov., vi, vii, etc. 3. Cogitavi in corde meo. Rursus sapientiæ, ac voluptatis seorsim fastidio, utramque conjungere satagebat ; atque, ut sunt hominum volubiles motus, nunc ad illam convertebat animum, reliquo fere capite. Cogitavi abstrahere a vino, ut (a) Var. : Videbo. [532]
libidinum incentore ; quanquam Hier., Septuag. faventibus, Comm. ad Paulum, sic ex Hebr. vertit : Cogitavi trahere in vino carnem meam : hoc est, dubitare cœpi, bonumne esset carnem vino distendere, augere ; aut, ut idem Hier. vitam meam deliciis tradere, carnem liberare ab omnibus curis, et quasi vino, sic voluptate sopire. Non ergo vir maximus hanc interpretationem ignoravit, sed priorem praetulit, ac tandem Ecclesiæ tradidit : Ut animum transferrem :ad verbum ex Hebr. deduxit me cor meum ad sapientiam : ratio naturalis, quam etiam peccatoribus Deus auctor inseruit. Idem Hier. ibid. Quid facto opus est : hoc est, ut perdiscerem, quid facto opus esset filiis hominum : sive ut clariusad Paulam. Donec viderem quid esset bonum, etc. Numero dierum, sive decursu vitæ suae : quod jam vanum esse constitit, eo quod nihil pariat nisi quæstiones : sup. i, 8 ; infra vii, 30. 4. Magnificavi : exploratores omnia, unde aliquid voluptatis corrogare possem, ædium atque operum magnificentiam, hortorum amœnitates, innumerabilem opum vim, et alia ejusmodi cogitavi : quæ deinde fuse exequitur usque ad vers. I \. 5. Pomaria : pardesim : paradisos, hortos amœnissimos ; qua voce noster utitur Cant., iv, 13. 7. Ante me in Jerusalem : Jerusalem ab antiquo urbs regia, neque tantum Davidi, sed etiam Melchisedech, et aliis regibus aut ducibus habitata, ut supra memoravimus. 8. Cantores, et cantatrices : en libidinum illecebras. Scyphos, et urceos : siddah et siddoth : vox Chaldaica : hoc est, secundum Aquilam, κὺλικας καὶ κυλίκια, (a) Var. : In stultitiam. — (b) Deest (ut eam vincerem ; qua in re laboravi). — (c) In Hebr. lignum.— (d) Deest mihi. [533]
majores calices seu crateras ; unde minoribus vasculis haurirentur vina convivis propinanda. Hier., Symm. eodem fere refert ; quippe ad mensurarum species : Septuag. vini fusores, ac fusitrices, quam vocem Hier. fingit, sive ut ipse latinius, ministros ac ministras vini. E recentioribus alii alia comminiscuntur variis conjecturis ac ratiociniis ducti : nos antiquioribus interpretibus credimus. Putaverim autem hic uti Salomonem peregrinis atque exoticis vocibus, ut significaret se non tantum indulsisse deliciis, quæ regibus Israeliticis familiares essent, sed etiam ex mollissimis Assyriorum aulis, luxus ac voluptatum illecebras accercisse. 9. Sapientia quoque perseveravit mecum : Hebr. Septuag. et quidem sapientia mea adstitit mihi : sive, ut alii vertunt, mihi constitit, non discessit a me. Vera quidem sapientia cum iis quæ sequuntur, ac tanto voluptatum amore non constat. Quare vel is erat tum Salomonis error, ut simul et sapientem amatorem et voluptatem se esse decerneret, vel hic sapientiam appellat regnandi artes, agendi solertiam, aut naturæ scientiam, quam etiam ad conquirendas voluptates adhiberet erudito luxu. 10. Et hanc ratus sum : Hebr. hæc pars mea. 11. In quibus frustra sudaveram : Hebr., Septuag., Hier. ad Paulam, simpliciter : in labore quo laboraveram faciens. 12. Quid est homo, ut sequi possit regem factorem suum ? Hæsitantis ac dubitantis, an homo veram sapientiam assequi, ac Deum creatorem suum sequi possit ; at Hebr. aliter obscurissimo sensu : Quid est homo qui venturus est post (a) Var. : Male deest sapientiam. — (b) Stetit. — (c) Labore meo. — (d) Atque pro ante. [534]
regem, seu qui regem sequi possit (in his) quæ jam fecerunt (homines) ? Quis scilicet privatus, melius rege poterit sapienter aut stulte facta cognoscere ? ut sensus sit, merito Salomonem de sapientia disputasse, quippe regem maximum, ad eam comparandam potioribus instructum auxiliis, et revera vidisse magnum esse discrimen inter sapientiam atque stultitiam : quod exequitur vers. 13, 14, et tamen eo tandem esse deductum, ut humanam sapientiam vanam duceret, vers. 14-17, 14. Sapientis oculi : hoc ergo discrimen sapientem inter et stultum : sapientis oculi in capite ejus : sicut enim oculi in excelso tanquam in specula constituti ut pedibus praeluceant, ita in arce mentis ratio collocata, velut dux itineris. Stultus in tenebris ambulat : cæco ac devio itinere, ac si oculos, non in capite, sed in tergo haberet. Et didici : vide iii, 18, quod unus utriusque esset interitus : Hebr. unus ambobus eventus, quasi diceret : Quæ ista providentia qua se sapientes efferunt, aut quodnam est in illo stulti sapientisque discrimine tantum operæ pretium, si tamen ambobus æque omnia eveniunt ? Unde 15. Animadverti quod hoc quoque esset vanitas : tantum scilicet inter sapientem et stultum ponere discriminis. 18, 19. Habiturus hæredem..... quem ignoro (Hebr. quis novit) an stultus futurus sit ? Ac revera ipse Salomon regum sapientissimus, dereliquit post se, de (a) Var. : Deest ego. — (b) Cooperiet. — (c) Quem ego laboravi, aliaslaboro. [535]
semine suo, gentis stultitiam, et imminutum a prudentia, Roboam, Eccli., xlvii, 27, 28. 20. Unde cessavi : et verti me in desperationem, in vitæ tædium, et odium universi laboris humani : ex Hebr. ut supra, 17, 18. 21. Et sollicitudine : Hebr. rectitudine ; Hier. ad Paulam, virtute : quod Sept. ἀνδρίᾳ, fortitudine. 24. Nonne melius est comedere : quam stulto hæredi omnia relicturum, fraudare animam suam bonis ? Eccle., iv, 8. Et hoc de manu Dei est : Hebr. hoc etiam vidi quod de manu Dei est. Non est in hominis potestate positum, ut hæredem quem vult habeat : qui sensus firmatur ex 25, 26 et seq. 25. Quis ita devorabit : Hebr. quis comedat aut sentiat (sensibus indulgeat) magis quam ego ? sub ejus persona qui partis utitur ; quis enim æquius suis utatur bonis, quam ego qui tanto labore peperi ? (a) Var. : Multa. — (b) Comedat et bibat, et ostendat. — (c) Comedet, et quis parcet. — (d) Sine illo ? quia. [536]
26. Et cassa sollicitudo mentis : Hebr. afflictio spiritus, ut passim. (a) Var. : Quæ dantur. CAPUT III. Suæ rebus vices : suus interitus : mundus disputationi traditus : perturbatus ordo rerum : omnia ultimo judicio reservata : homo jumento nihil præstat ; futura prævidere velle, vanum.
1. Omnia tempus habent : « Incertum et fluctuantem statum conditionis humanæ in superioribus docuit ; nunc vult ostendere omnia in mundo non tantum incerta, sed etiam sibi esse contraria, et nihil stare perpetuum, eorum duntaxat quæ sub cœlo sunt. » Hier. in hunc locum. Ex quo efficitur nihil esse tam vanum, quam hærere mundo, cujus figura præterit ; cum præsertim is temporum cursus, hæ vices, a Dei nutu pendeant, qui cuncta disponit in tempore suo, vers. 11 ; ut frustra appareat quærere felicitatem contrariis motibus, susque deque jactatos ineluctabilibus atque inextricabilibus causis. Hæc argumentationis summa toto fere capite : nunc singula membra videamus. Et suis spatiis transeunt universa, sub cœlo : Hebr. et tempus omni voluntati : rei, negotio, instituto. 2. Tempus nascendi : hoc primum, ut id quod tempus induxit, tempus auferat : id est, vitam ipsam morte commutet. Cætera ex hoc capite connexa meditando perpendi, non verbis enucleari oportet. 5. Tempus spargendi lapides : in agros prohibendis frugibus, ut IV Reg., iii, 25, omnem agrum optimum, mittentes singuli lapides, repleverunt : et colligendi : ad emundandum agrum. [537]
9. Quid habet amplius homo : sic supra, I, 3 ; sic postea ii, 22 ; sic denique hic post enumeratas temporum vices, huc redit oratio : hæc summa ; ut posteaquam constiterit nihil stabile, et quæcumque homo plantaverit, acquisiverit, custodierit, consuerit ; eadem postea avelli, spargi, scindi, ac dissui oportere ; nempe id supersit ex omni labore, nullum idoneum, aut tanto conatu dignum carpi fructum ; vel, ut ait Hier. in hunc locum : « Cum omnia suo labantur tempore, quid frustra conamur et tendimus, et brevis vitæ labores putamus esse perpetuos ? nec contenti sumus secundum Evangelium malitia diei, nihilque in crastinum cogitemus ? » 11. Cuncta fecit bona (seu Hebr. pulchra) in tempore suo : omnia quidem suis decurrunt temporibus : sed temporum arbiter Deus has temperat vices ; quare omnia per se bona, pulchroque : Viditque Deus cuncta quæ fecerat ; et erant valde bona, Gen., i, 31. Sibi ergo universæ rei bene gestæ conscius, nihil moratur hominum judicia. Et mundum tradidit disputationi eorum : orbe constituto, hominum generi ingens ænigma proposuit, in quo solvendo frustra laborarent : ita ut non inveniat homo opus, quod operatus est Deus : ac temporum leges, rerumque orientium, atque intereuntium causas ne quidem intelligere, nedum his se expedire, ac certum vitæ statum sibi constituere valeat. Ab initio usque ad finem : quasi diceret : Singula quidem Dei opera admirari licet ; cæterum, consiliorum seriem, atque universi operis rationem capere non possumus : ex qua rerum serie perspicuum fieret, suo quæque tempori aptata pulcherrima esse atque ordinatissima : sed horum convenientiam, particulae operis illigati sentire non possumus : ut præclare August. Mundum disputationi reliquit : ad verbum Hebr., Septuag. mundum dedit in cor eorum ; quæ interpretatio Hier. non latuit, quippe quam attulit Comment. ad Paulam. Dedit autem in cor, hoc est, cogitandum reliquit ; ita tamen ut nunquam inveniant occulta consilia, et arcanas rerum causas ; quod [538]
idem Hieronymus hic elegantissime disputationem vertit, ut Deo quidem agere competat, homini autem nihil aliud quam quærere ac disputare sit reliquum. 12. Et cognovit quod non esset melius. « Propterea colonus et hospes mundi homo datus est, ut brevi vita sua utatur tempore : et spe prolixioris ætatis abscissa, cuncta quæ possidet, quasi ad alia profecturus, aspiciat :.....nec se putet plus de suo labore lucrari posse quam cibum et potum ; et si quid de opibus suis in bonis operibus expenderit. » Hier. ibi addit ; non ut illud fiat quod est apud Isaiam : Manducemus, et bibamus ; cras enim moriemur : sed secundum Apostolum : Habentes victum et vestitum, his contenti simus ; quod est donum Dei, vers. seq. Facere bene : quidam intelligunt : bene sibi facere, partis uti : quod est in seq. vers. videre bonum de labore suo. 14. Didici quod omnia... perseverent in perpetuum : tellus, sidera, montes, arborum atque animantium genera, ipsa rerum summa. Non possumus eis addere : ac nequidem staturæ nostræ cubitum, aut capillis colorem, Matth., v, 36 ; vi, 27. Quæ fecit Deus ut timeatur : ex antecedentibus, quod occultissima, quod perfectissima, quibus nihil adjici, nihil detrahi possit, quod ordinatissima, et sempiternis legibus constituta. 15. Deus instaurat (Hebr. quærit, revocat) quod abiit : ad verbum, quod consecutum est (quod præteritum) : eo quod alia ex aliis consequantur, ac Deus ea quæ secutura sunt, ex antecedentibus evocet, et eliciat latentibus causis. Vide i, 9, 10. Summa est : Dei opera firma consistere : simplici et uniformi motu agi res, aliasque aliis deduci, etiam quæ effluxerint, Dei beneficentia recuperari posse, ne plus æquo, aut adeptis lætemur, aut cruciemur amissis. Quod abiit : Septuag. τὸν διωκόμενον : hoc est, Deus requirit eum qui persecutionem patitur : sic et antiqua Vulgata, et ipse Hier. ad Paulam. « Ad consolandum, inquit, eum qui in martyrio perseverat. » Quam versionem prætermittere non est visum, eo quod passim a Patribus græcis, latinisque celebretur ; quanquam non est dubium, quin vulgata nostra interpretatio sit congruentior, atque omnino retinenda. Pro τὸν διωκόμενον, apud Septuaginta quidam legisse videntur, ὁ διωκόμενον quod consecutum est, quod Hebr. congruit. 16. Vidi sub sole : aliud argumentum rebus humanis insitæ vanitatis : in præsente vita, inter justum et impium nullam esse distantiam, sed incerto eventu (a) Var. : Addi.— (b) Quod est. [539]
omnia volutari ; « atque inter judicum ipsa subsellia, non veritatem valere, sed munera. » Hier. ibid. 17. Et dixi... Justum et impium : clara solutio, cum omnia sint perturbata sub sole, atque inconditis motibus ferri videantur, esse supra solem, et extra temporum vices, aliquid quo incerta et incomposita in ordinem redigantur, nec per partes Deum, et velut per singula momenta judicare, sed in futurum tempus universæ rei reservare judicium : quo fit id quod sequitur : et tempus omnis rei tunc erit : cum enim in hac vita, alia aliis temporibus congruant, nec singula singulis satis apta, atque alieno loco multa posita esse videantur, expectandum tempus quo sua cuique tribuantur, bona bonis, mala malis : ut est in parabola, Matth., xiii, 24 et seq. 18. Dixi in corde meo de filiis hominum, ut probaret eos Deus : redargueret ; Hebr. separaret, ad examen revocandos atque omnino pervinceret : similes esse bestiis : simplicius in Hebr. et apud Septuag. quod bestiæ ipsi. « Aliud argumentum multo validius, jam tactum ii, 15, sed hic fusius exequendum : quid mirum nihil distare inter probos et improbos qui æque homines sunt, cum nequidem inter homines et pecudes satis sit discriminis ; cum similiter procedamus in lucem, simul dissolvamur in pulverem. » Hier. 20. De terra facta sunt : de terra nihil nisi corpus factum est ; et signanter de corpore dicitur : Terra es, et in terram reverteris : facile itaque ostenditur nobis, quod juxta corporis fragilitatem, pecora simus. Hier. 21. Quis novit : hoc est, haud facile cognoveris : qua phrasi : Quis habitabit : aut, mulierem fortem quis inveniet ? quasi diceret : Satis ergo constat homines corpore nonnisi esse bestias : si autem videtur hæc esse distantia quod spiritus hominis ascendat in cœlum, et spiritus pecoris descendat in terram, quo istud certo auctore cognovimus ? Hæc quæstio nonnisi infra resolvenda, xii, 7. Interim (a) Var. : Et ut ostenderet, quia ipsi jumenta sunt sibi. [540]
in incerto ac suspenso relinquitur, ad ignorantiam hominum declarandam, et comprimendam superbiam. CAPUT IV. Calumniæ : calamitates : vita tædio : invidia : desidia et falsa in otio quies : avarus sibi pessimus : amicitia et societas : regiæ quoque majestatis vanitas, 3. et seqq. ; obedientia : victimæ.
4. « Rursum industrias animadverti patere invidiæ proximi. Stultus complicat manus suas. Totum quod disserit, hoc est, ut ostendat et eum qui laborat et habet aliquid in mundo, patere invidiæ ; et rursus eum qui vivere vult quietus, inopia opprimi, et esse utrumque miserabilem ; dum alius propter opes periclitatur, alius propter inopiam egestate conficitur. » Hier. ibid. (a) Var. : Deest sum. — (b) Calumniam. [541]
5. Stultus : piger, de quo Prov., xxiv, 30 et seqq. Comedit carnes suas : hyperbolice, propter nimiam famem. Hier. marcescit inedia : seipsum exest curis, tædio, inertia. 7. Aliam vanitatem : avaritiam, quam graphice depingit. 8- Unus est : solus. Supra irriserat eum qui certi hæredis causa seipsum stulte excruciat : nunc invenit stultiorem eum qui hærede nullo, haud secius defraudat genium. Nec satiantur oculi ejus divitiis : nihil quidquam ex tot opibus usurpare ausus, præter insatiabilem videndi libidinem, ut habetur infra, vers. 10. Nec recogitat, dicens : positum elucidationis gratia : deest enim Hebr. Septuag. in latina etiam versione hujus capitis iv, apud Ambrosium, et apud Hier. Comment. ad Paulam. 9, 10. Melius... duos esse... Væ soli. Merito hæc subnectit avaritiæ, quippe avarus omnis humanitatis expers, incubat divitiis, nullum amicitiæ fulcimentum quærit. 12. Funiculus triplex : proverbiale dictum, ad foedera gentium et privatorum etiam amicitiam commendandam. 13. Melior est puer... rege : jam ad regiæ majestatis vanitatem pergit. Primum quod ipsi reges vacui sapientia, puero imbecilliores sint ; alterum, (a) Var. : Et non. — (b) Satiabitur. — (e) Fraudabo. — (d) A bonitate. — (e) Eriget participem___(f) Dormiant [al. dormierint.] [542]
14. Quod de carcere : quod regia etiam capita communi hominum sorte ab infimis ad summa, a summis ad infima volutentur. Sic Joseph e carcere propemodum ad regnum : sic Job e summa fortuna in sterquilinium. Tertium, quod ipsa majestas ætate obsolescat : vers. seq. 15. Vidi cunctos viventes... cum adolescente secundo : regni hærede designato, obsequiis promptos, atque orientem, ut aiunt, solem adorantes. 16. Infinitus numerus... ante eum : eos, regem scilicet patrem et filium, Hier. ex Hebr. et Septuag. ad verbum : ad facies eorum corium ipsis : innumerabiles et ipsorum ævo fuere, et postea futuri sunt qui eos nesciant ; tam anguste regnant. 17. Custodi pedem tuum : attende tibi, eum ad Deum accedis. Appropinqua ut audias. Multo enim melior : postremum illud deest Hebr. Tota sententia ex Hebr. : Accede ad audiendum (sive obediendum) potius quam ad dandas stultorum victimas ; quia nesciunt quod faciunt malum : eodem cum Vulgata sensu. Has sententias et reliquas usque ad vers. 9 sequentis capitis non facile connectas cum antecedentibus. Verum Ecclesiastes dum omnia vana prædicat, ne etiam pietatem vanis accensere videatur, hæc de precibus, deque inspectore Deo, votisque interserit. Forte etiam quod inter vana computet falsum cultum, et in exterioribus tantum positum. (a) Var. : Egreditur in regem. — (b) Deest ejus. — (c) Deest super. CAPUT V. Multiloquium : vota : qui negant providentiam : imperiorum ordo : divitiarum vanitas, 9, 12 et seqq. Dulcis ex opere somnus : frugalitas : partis uti optimum, 27 et seqq.
[543]
1. Ne temere... coram Deo : ergo ad pietatem pertinet, parce et moderate loqui, cum de verbo otioso rationem reddi oporteat, Matth., xii, 36, scriptumque sit : in multiloquio non deerit peccatum, Prov., x, 19. Quin etiam de orando Deo Christus præcipit : Orantes autem, nolite multum loqui, sicut ethnici : putant enim quod in multiloquio suo exaudiantur, Matth., vi, 7, 8. Ac notantur Pharisæi, quod viduas decipiant sub obtentu : prolixœ orationis, Marc, xii, 40 ; Matth., xxiii, 14 ; Luc., xx, 47. Deus enim in cœlo : plana sententia, quod Deus sublimis, nos humiles ; quod coram rege tacere, reverentiæ sit. 2. Multas curas : sicut turbida et multa somnia sollicitum hominem designant, sic multa verba stultum. Ideo de Deo rebusque divinis parce loquaris : quod etiam ea quæ nosse nos arbitramur, per speculum videmus et in ænigmate, et velut somnium comprehendimus, quod tenere nos putamus, Hier. 3. Displicet enim ei infidelis et stulta promissio : Hier. ex Hebr. quia non est voluntas in insipientibus. Nulla constantia voluntatis, neque ullum decretum, aut proprie voluntas ; sed, ut in somniis, cæci vanique conatus. 5. Ne dederis os tuum : ne abutaris sermone, ut te ipsum in adulteria et corruptelas illicias ; quod faciunt qui dicunt : Non est providentia : non est ultio ; sive, ut habet Hebr., error est, aut ignorantia est : res humana nemo respicit : omnia cæco errore volvuntur. Coram angelo : executore divinæ ultionis. 6. Ubi multa sunt somnia, plurimæ sunt vanitates, et sermones innumeri : qualis est somniator vana cogitans, talis nugax et loquax vana effutiens, ut supra, vers. 2. Tu vero Deum time : ut vers. 1. (a) Var. : Insipientis. — (b) Feceris. [544]
7. Si videris calumnias : pauperibus illatæ calumniae, ne te conturbent, cum sint suo ordine et loco constitutæ in republica potestates, quæ maleficia ulciscantur. 8. Et insuper universæ terræ (seu totius regionis : rex omnibus præsit, et subjectas potestates in ordinem cogat. Postremus versus in Hebr. sic habet : Et excellentia (sive emolumentum) terræ est in omnibus ; rex ipse agro servit ; a qua interpretatione non abhorret Hier. ad Paulum. Sensus est : Cum sint aliæ aliis subditæ potestates : inest tamen quædam rebus æqualitas, communisque altrix omnium tellus : rex ipse agro servit, atque inde victum accipit, nec a communi conditione eximitur. Hunc potestatum invicem subjectarum ordinem, alii cum Hieronymo referunt ad Deum et angelos regum regnorumque præsides, qui iniuriam prohibere, vel præsente pœna ulcisci possent, nisi Dei judicium ad futurum sæculum servaretur, missis angelis messoribus qui colligant de regno ejus omnia scandala, ut est Matth., xiii, 30, 41, supra iii, 16, 17. 9. Avarus non implebitur : jam ad vanitates redit, ac primum avaritiæ et opum ; quod animum non expleant : quod nullus ex illis dignus fructus : vers 9, quod utcumque sis dives, non tamen ipse tu plus cæteris capias, sed tantum importunos atque otiosos ventres accersas : vers. 10, quod nec ipse utare, sed tanquam a sacris abstineas, sola tibi intuendi facultate relicta : ibid., quod utcumque utare, teque cibis ingurgites, id tantum lucrere, ut somni suavitatem cruditate turbes : vers. 11, quod tibi quoque male vertant, cum potentioribus prædæ futurus sis : vers. 12, quod pereant, teque destituant, in afflictione (sive Hebr. occupatione,) maximo., cum iis maxime indigeas : 13, quod, etsi vel maxime in re splendida vivas, non eo tibi liberi fortunatiores futuri : ibid., quod denique divites æque ac cæteri mortales nudi atque egeni et nascantur et intereant : 14, 15, atque omnino se excrucient atque conficiant inanibus curis : 15, 16. Nota autem hanc sententiam : dulcis somnus operanti : vers. 11, ne otio torpescas : sive parum, sive multum comedat : ut non in copia sed in sufficientia sit quies, somnique atque adeo totius vitæ suavitas. Ex quo efficitur istud : (a) Var. : Sed et. — (b) Illa. [545]
17. Hoc itaque visum est mihi bonum, ut comedat quis : ad comparationem ejus, qui tanto cruciatu ac tædio, peritura comparat, meliorem dicit esse eum qui præsentibus fruitur. 18. Hoc est donum Dei : qualecumque, non donum illud maximum de quo infra : præsertim cap. xii. 19. Non enim satis recordabitur dierum vitæ suæ : labentis ac tædio plenæ ; ut tota hujus vitæ suavitas in oblivione sui posita videatur. (a) Var. : A versu 12 ad 16 sic habet altera versio : Est languor pessimus quem vidi sub Sole, divitias custodiri a Domino in malum ejus. Et perierunt divitiæ illæ in distentione pessima. Et genuit filium, et non est in manibus ejus quidquam. Sicut exivit de utero matris suæ, nudus revertetur ut venit, et nihil tollet laboris sui, ut vadat in manibus ejus. Sed et hoc languor pessimus, quia sicut venit, sic et vadit. Quid ergo habebit amplius, quia laboravit in ventum ? Et omnibus diebus suis in tenebris comedet, et in indignatione plurima, et in infirmitate et in iracundia. [546] CAPUT VI. Divitiarum vanitas : anxio et avaro divite melior abortivus : partis frui : hoc etiam vanum,7, 8, 9, hominum sapientia, nihil nisi verba : unus Deus sapiens.
2. Vir, cui dedit Deus divitias : rursus ad divitias ; neque exagitare cessat radicem omnium malorum avaritiam, quam quidam appetentes, teste Paulo I Tim., vi, 10, erraverunt a fide, et inseruerunt se doloribus multis : quæ Salomon fuse commemorat. 3. Si genuerit quispiam centum liberos, et vixerit multos annos : sive, ut infra 6, etiamsi duobus millibus annis vixerit. Duo sunt quibus, vel maxime, humana vita protendatur : primum si ipsa longissima fuerit, postea si in sobolem amplissimam diffundatur, in qua et vivamus lætius, et etiam mortui reviviscamus. Atqui hæc duo vana sunt, et infructuosa avaris. Et anima illius non utatur bonis : si infelix ille est, et cæco errore devius, qui hujus vitæ bonis avaritia se fraudat, quanto magis qui veris bonis, fide ac doctrina sancta, Deique gratia non utitur ? Quod melior illo sit abortivus. Bonum erat ei, si natus non fuisset homo ille, Matth., xxvi, 24. Diligenter adverte ; non absolute melius, sed melius ipsi. 4, 5. Frustra enim venit... non vidit solem : clarum hæc pertinere ad abortivi comparationem. Attende, christiane, qui fructum parturientis spiritus abortire (a) Var. : Deest liberos. [547]
facis, neque deducis ad solem, sed perire in tenebris et oblivione deleri sinis. Perpende illa verba : Frustra ille venit, qui nec Deo gloriam, nec sibi felicitatem peperit ; et a Dei regno pulsus, ad tenebras exteriores mittitur : ubi estfletus et stridor dentium, Matth., xxii, 13. 6. Nonne ad unum locum properant omnia ? Alia sententia, ad quam sequentia pertinent. Sic autem habet : Miserrimi illi sunt, qui concessis bonis non utuntur ; fac autem utare ; non eo eris beatior, cum mors ingruat. Ad unum locum properant : omnes enim morimur, et quasi aquæ dilabimur in terram, quæ non revertuntur, II Reg., xiv, 14. 7. Omnis labor hominis : hujusmodi quem diximus, comedentis ac bibentis, partisque opibus utentis, in ore ejus, circa palatum versatur : miserabilis labor qui ventri et putredini serviat. Sed anima ejus non implebitur : animus majori bono natus, his impleri non potest. 8. Quid habet amplius sapiens a stulto ? Supple : Si in edendo et bibendo vita constat, et quid pauper, ac frugi, habet scilicet ; nisi ut pergat illuc ubi est vita ? nisi ut ea adipiscatur quibus vivat, atque organum corporis sustentet, nec pereat inedia, Hier. quod magis Hebr. congruit. Quid pauperi (deest) scienti pergere ante vitas, seu vitam sustentare ? quasi diceret : Pauperi æque ac diviti victus communis ; nec sapiens ea re plus habet aut scit, quam cæteri : communis eis cura, ut vitam protendant. Attende autem, christiane, hæc vivendi cura, quam bene ad veram æternamque vitam transferatur, de qua infra dicetur. 9. Melius est videre : Hier. ex Hebr. melior est aspectus oculorum super ambulantem in anima, id est vana et imaginaria sectantem ; quod eodem pertinet atque antecedentia, nempe ut intelligamus melius esse ac præstantius frui præsentibus bonis quæ in promptu habeamus, quam animum inani spe pascere, aut philosophantium more, vanas ac supra nos, atque inextricabiles tentare quæstiones. 10. Qui futurus est : et hoc pertinet ad humanæ sapientiæ vanitatem, scire omnia a Deo prævisa suisque jam distincta nominibus, eumque unum scientem sapientemque esse, qui omnia ac futura æque ac præterita mente complectatur. Et scitur quod homo sit : scitur, inquam, hominem tantum esse hominem : et (a) Var. : Deest ejus. — (b) Enim est sapienti. [548]
quod frustra nititur supra vires : et non possit contra fortiorem se in judicio contendere : contra Deum scilicet. 11. Verba sunt plurima : alia ratio retundendæ sapientium vanitatis, quod in hominum quæstionibus ac disputationibus, nihil nisi verba sint, et inanis loquacitas ; sive, ut habet Hebr. quia sunt verba plurima multiplicanda vanitatem : quo etiam sequentia pertinent. CAPUT VII. Vana scientia : quæstiones : majora se quærere : quid quo melius : risus, 4, 5 ; correptio : adulatio patiens, 9 ; ira stultorum est : stultum tempora præferre temporibus : sapientia : 13,20 ; divitiæ : cavere, 15 ; sapere ad sobrietatem, 17, 18 ; nemo sine peccato, 21 ; de sapientia obtinenda præsumere, 24, 25 ; mulieres, 26 et seqq. homo rectus, 30 ; quis sapiens.
1. Majora se quærere : torquere se quæstionibus quæ captum exsuperent ; alia ratio qua scientiarum patescat vanitas : altiora scrutari, obvia et necessaria ignorare. 2. Melius est nomen bonum : cum tam brevis vita sit, ut sæpe antea memoratum, hortatur ut faciat famam vita longiorem. Hier. Melior dies mortis die nativitatis ; non tantum propter vitæ ærumnas, verum etiam quod nascentis incerta studia, mortui laus in tuto sit posita. 4. Melior est ira (sive indignatio) emendantis et castigantis, risu blandientis et adulantis. (a) Var. : Est amplius. — (b) Numero. — (c) Nativitatis ejus. [549]
5. Cor sapientium ubi tristitia est : cor sapientium in domo luctus ; cor stultorum in domo convivii (sive lætitiæ) : Hebr. et Septuag. Lætitia enim dissolvit sapientiam, luctus superbiam stultitiamque comprimit. 6. Quam stultorum adulatione decipi : Hebr. quam canticum stultorum, supple, audire, 7. Quia sicut sonitus spinarum ardentium sub olla : sic stultorum gaudia, grata licet in speciem, nihil nisi inanem strepitum, et evanidam lucem præbent. Quæ omnia a vers. 3 pertinent ad humanæ lætitiæ vanitatem, de qua etiam supra ii, 2. 8. Calumnia conturbat (etiam) sapientem ; et perdet robur cordis illius : sic Septuag., sic Hier. ad Paulam : Hebr. eodem sensu : et munus (seu donum) perdit cor (sive mentem) supple, sapientis ; de quo primo membro : juxta illud Dent., xvi, 19 : Munera excæcant oculos sapientum : quibus humanæ sapientiæ imbecillitas demonstratur. 9. Melior est finis orationis, sermonis, quam principium : ut missis proloquiis ad rem ipsam veniamus, et quam brevissime fieri poterit concludamus. Melior etiam cujusque rei finis quam principium, juxta vers. 2. Melior est patiens : cum arrogans sibi aliquid esse videatur, vanum tamen istud est, et pati melius quam contumeliose et arroganter aliquid agere. 11. Stulta est hujuscemodi interrogatio : vani imperitique homines putant incidisse se in ea tempora, in quibus inauditae sint, atque hactenus inexpertæ calamitates ; sed hoc quam vanum sit, docent antecedentia, supra i, 10 ; iii, 15. 12, 13. Utilior est sapientia cum divitiis : sive cum hæreditate, Hebr. utiles divitiæ, si sapientia adsit ; sed sapientia potior, quæ veram vitam tribuit. (a) Var. ; Sapientiam. — (b) Insipientiam. — (c) Perdet. — (d) Non enim. [550]
14. Quod nemo possit corrigere quem ille despexerit : quem seu quod ille curvaverit, Hebr. juxta illud quod scriptum est : Quis fabricatus est mutum et surdum, videntem et cœcum ? nonne ego, Dominus Deus ? Exod., iv, 11, ut frustra obloquantur homines, cum quæ ego sive recta, sive distorta fecerim (aut permiserim) mutare nemo possit ; Hier. Hunc versum Ecclesiastæ Chald. hic refert ad vitia corporis, ut nemo gibbosum, claudumve restituere possit in rectam staturam ; ac proverbialiter intelligendum ; ut discant homines pati, quæ Deus justis de causis inemendata esse voluerit, sive permiserit. 15. In die bona : præcedentis sententiæ corollarium, ne obloquaris Deo aut rebus humanis, sed omnia excipias prout eveniunt ; æque enim fecit Deus bonos dies malosve, prosperos et adversos ; neque quidquam forte, aut caeca necessitate fit, sed Dei sapientia. Ut non inveniat homo justas quœrimonias : Hebr. et non inveniet homo post eum quidquam, post Deum scilicet : ne te excruciaveris emendandis Dei operibus. 16. In diebus vanitatis meæ : hujus vitæ vanissimæ. In justitia sua : virtutis studium non prohibet acceleratam mortem : quæ querela passim in sacris Libris, præsertim Jerem., xii, 1, etc. Sed hujus rei causa, his diebus vanissimis, procul submovetur ab hominum aspectibus. Vide infra viii, 11, 12,13 ; ix, 2. 17. Noli esse justus multum : qui summo et stricto semper jure agat ; qui trucem et rigidum gerat animum, nunquam indulgens veniam, maxime vero qui superstitiosus se scrupulis torqueat : hunc scito plus justum esse quam justum est, et ex cunctatione, vel fluctuatione animi pene in stuporem verti : hæc fere Hier. Ne obstupescas : alii, ne desolationem tibi accersas. 18. Ne impie agas multum : id est, diu, nec peccata peccatis addas. Debemus enim nos statim erigere post ruinam ; non imitari eos, qui semel deserta regula, tradunt se vitiis desperantes : Ephes., iv, 29. Cur autem hic inserantur sententiae, non ita proposito cohærentes, diximus supra, iv, 17. [551]
19. Bonum est te sustentare justum ; Hebr. et Septuag. istum, Nempe justum de quo vers. 17 : Sed et ab illo ne subtrahas manum tuam : nempe ab impio, de quo vers. 18. Bonum est justis benefacere, sed peccatoribus benefacere non est malum ; bonum domesticis fidei benefacere, sed et omni petenti tribuere, Hier. Qui timet Deum, nihil negligit : Hebr. et Septuag. cum omnibus exibit, prospero eventu : cum Deum diligentibus omnia cooperentur in bonum :Rom., viii, 28. 24. Cuncta : Hebr. cuncta hæc. 25. Quis inveniet eam ? Vide Job., xxviii, 12, 27. 26. Lustravi universa. 27. Et inveni : En egregium tot inquisitionum atque experimentorum fructum : inveni amariorem morte mulierem : quæ nihil nisi suavia, merasque voluptates præ se ferebat. Qua enim non morte amarius aut tetrius, impiae dominæ servire libidinibus atque erroribus, et Deum colere quemcumque decerneret, ut Salomoni contigit ? quasi diceret : Cum de omnibus ho- (a) Var. : Cur morieris. — (b) Bonum est retinere te istud. — (c) Deest impii. — (d) Quia non audies. — (e) Et cor. — (f) Imprudentium errorem. — (g) Invenio. [552]
minum erroribus diligentissime quærerem, nihil certius reperi, quam istud de muliere : quodque ea sit, laqueus, sagena, vinculum, quo te nec volens nitensque extricare possis, tam fæda quam misera servitute : quæ expertus dicere, et ab insania sua resipiscere videtur, Hier. 28. Ecce hoc inveni, dixit Ecclesiastes : sane et hoc mente et cogitatione perviderat, Prov., ii, 16 ; v, 3 ; vi, 24 ; vii, 5 et alibi passim. Quid igitur hic addit inventis, nisi ut id quod ratione perspexerat, ipso experimento doctus, referat et inculcet ? Ecce, inquit, hoc inveni : egregium operæ pretium, dixit Ecclesiastes : quod est monentis, inculcantis, infarcientis. Unum et alterum : ad verbum : unam ad unam : phrasi Hebr. quod nos in neutrum vertimus, hoc est, versando in animo unum ad unum, sive unum post alterum, atque, ut ait Hier., sigillatim ac minutatim, velut subducta ratione, perpendens omnia, et diligenter eventilans, ut invenirem rationem. 29. Quam adhuc quærit anima mea : in qua adhuc laboro, animumque excrucians ac pertundens, non possum hujus rei, hoc est, muliebris nequitiæ assequi causam ; sed hoc, inquit, unum comperi : virum de mille unum reperi, qui saperet : mulierem vero nullam ; sive ut habet textus : mulierem ex omnibus non inveni : « omnes enim me ad luxuriam, et non ad virtutem deduxerunt. » Hier. hic. 30. Solummodo hoc inveni : tanquam diceret : Quærenti, cogitantique, cur humanum genus, ac præsertim femineum sexum, cui et viri serviunt, insipientia pervagata corruperit, unum illud occurrit, nempe quod Deus hominem non talem, qualis nunc est, fecerit : imo quod fecerit Deus hominem rectum : neque illa quam vidimus perversitas et obliquitas, sit natura instituti hominis, sed pœna damnati, ut præclare August. Quod fecerit Deus hominem rectum : recta sentientem, recta diligentem, sociis æquum, Deo subditum ; et ipse se distortum jam inde ab initio fecerit. Quomodo autem distortum, nisi quod ipse se infinitis miscuerit quæstionibus : vel, ut habent Hebr., Septuag., ipse Hier. ad Paulum, eodem plane sensu : Et ipsi quæsierunt cogitationes multas ; in varia ac pessima se studia ac dubia distraxerunt. Cujus rei fons est, quod cum homini veritas divinae legis decisione constaret, huic definitioni non steterit, ac de præcepto ipso quæsiverit, parendumne esset : audiveritque libens fœmina quæstionem temerariam : Cur præcepit vobis Deus ? Gen., iii, 1, viroque persuaserit ut eadem de re anceps quæreret. Sic aliæ ex aliis ortæ quæstiones, dubitatumque de Deo, de providentia, de legibus, deque certis æque ac de incertis : abiitque prorsus ex humano genere illa rectitudo, quam Deus fecerat ; extiteruntque cogitationes (a) Var. : Deest venatorum. — (b) Deest sunt. — (c) Et peccator capietur. [553]
sive, ut Hieronymus hic elegantissime vertit, quæstiones ac fluctuationes, quibus ipse se homo conturbaret, atque perverteret. CAPUT VIII. Sapiens vultu quoque agnoscitur : regum majestas, 2 et seqq. ; rerum commodi nexus et opportunitates, 6 ; hominum imperitia, 7 ; dominandi libido, 9 ; hypocritæ, 10 ; malorum res prosperae : bonorum adversæ, 1, 14 ; bene piis, male impiis, 12,13 ; impiorum sententia, 15 ; opera Dei investigabilia, 16, 17.
1. Sapientia hominis lucet in vultu ejus : Hebr. illuminat vultum ejus, gratum reddit. Et potentissimus faciem illius commutabit : Hebr. et fortitudo (sive obstinatio, austeritas) faciei ejus mutabitur. Nil asperum, nil pervicax ; sedata omnia, m vultu sapientis. 2. Ego os regis observo : Hebr. observa, ut supplendum sit, ego moneo, vel quid simile. Os regis : id est, mandatum. Et præcepta juramenti Dei : Hebr. propter iuramentum Dei, regi scilicet præstitum. Nota fidem regi sacramento obligatam. Idque videtur significare fœdus populi cum Davide coram Domino, II Reg., v, 3. Item cum Joas, IV Reg., xi, 17. Item principes dant manum Salomoni, I Paral., xxix, 24. 4. Et sermo illius potestate plenus est : Hebr. regis. 5. Qui custodit præceptum : regis scilicet. Tempus et responsionem cor sapientis intelligit : Hebr. rationem, morem (regis scilicet alloquendi). 6. Omni negotio..... opportunitas : judicium, ratio ; eadem voce, ac supra, (a) Var. : Habens. [554]
vera. 5, quam responsionem vertit interpres : et multa hominis afflictio : difficile est opportunitatem invenire, et commodos rerum nexus. 8. Non est in hominis potestate : quemadmodum extremum vitæ halitum cohibere nemo potest, nec se expedire citatus ad bellum ; ita neque salvabit impietas impium : quamvis ad servandum se, nec sceleri parcat. Prohibere spiritum : animam fugientem. Nec sinitur quiescere ingruente bello : Hebr. nec est missio. 10. Et laudabantur in civitate quasi justorum operum : ita Septuag., at Hebr., oblivioni tradentur, ischtachoau : pro ischtabehou, laudabuntur : caph pro beth : simillimis litteris facile invicem commutatis : et ita Chald. et Syr. Vulg. sensus apertior. 12. Attamen... ego cognovi : si enim tanta est etiam erga malos Dei indulgentia ac misericordia, ut eorum supplicia differat ut corrigantur ; quam putemus ejus esse benignitatem erga justos, ut mercedem præstet ? simile argumentum, iii, 16, 17. (a) Var. ; Potens. — (b) In bello. — (c) Hominis. — (d) Deest Deus. [555]
15. Laudavi igitur lætitiam : ex persona impiorum, qui, quod omnia in futurum serventur incerta, nihil melius factu arbitrantur, quam ut voluptati se dedant. 16. Et intelligerem distentionem : negotium περισπασμὸν, occupationem, supra, I, 13, curam superfluam : supra, ii, 26. Est homo, qui diebus ac noctibus somnum non capit : qui seipsum excruciat quaerendis rerum et eventuum causis : « cur alius cæcus, et debilis, alius videns nascatur et sanus ;... iste sit nobilis, ille inglorius : nihil aliud proficit, nisi in sua tantum quæstione torqueri, et disputationem pro tormento habere, nec tamen invenire quod quærit. » Hier. hic. 17. Nullam possit homo invenire rationem, exactam, accuratam, perspicuam, neque omnino ullam, nisi Dei lege institutus, aut lumine collustratus. Quantο plus laboraverit... etiam si dixerit sapiens se nosse : duo tradit verissima : primum, quo plus conere Dei arcana persequi, eo magis te ambagibus ac dubitationibus involvas ; alterum, sapientiam humanam nihil esse nisi jactantiam ; quod etiam sequentia ostendunt. (a) Var. : Ad quos perveniunt. — (b) Vitæ suæ. — (c) Al. somnum. [556] CAPUT IX. Arcana Dei : nemo scit an odio, an amore sit dignus : inde corruptelae : impiorum sensus, 4, 5, 6 et seqq. ; res humanæ casu regi videntur, 11, 12 ; sapientia contemptui, divitiæ pretio habentur cum tamen sapientia armis sit melior, 14, 15, 16, 17, 18 ; in uno peccans : ibid.
1. Sunt justi atque sapientes. Idem argumentum de bonis malisque in præsente vita pari modo habitis miris versat modis. Vide autem Hebr. ex Hier. quem ipse sic exponit : Etiam in hoc dedi cor meum, et scire volui quos Deus diligeret, quos odisset : et inveni justorum quidem opera in manu Dei esse, et tamen utrum amentur a Deo, annon, nunc eos scire non posse et ambiguo fluctuare, utrum ad probationem sustineant quæ sustinent, an ad supplicium : in futuro igitur scient et in vultu eorum sunt omnia ; id est, antecedit eos, cum ex hac vita decesserint, notitia istius rei ; quia tunc est judicium, nunc certamen, et quicumque adversa sustinent, utrum per amorem Dei sustineant ut Job, an per odium, ut plurimi peccatores, nunc habetur incertum. Recte omnino ; idque aperte evincit Ecclesiastes, adeo ambigua esse omnia, ut nemo nec de aliis, nec de se ipso sciat an amore, an odio sit dignus, quod et nos latere possint occulta peccata : Delicta enim quis intelligit ? Psal. xviii, 13, et Deus quid de quoque sentiat, nedum ullo indicio prodat, involvat magis. Opera eorum in manu Dei, solus ipse novit, et tamen nescit homo : Hier. ex Hebr. et Septuag. et quidem charitatem (Dei erga se) et quidem odium non est cognoscens homo. Quod cum sit universim traditum, inde profecto efficitur, ut nec de aliis quisquam, nec de se ipso liquido sciat amorine, an odio Deo sit. Omnia in futurum :Heb. et Septuag. omnia ante facies eorum, sive, ut vertit Symm. apud Hier. Omnia coram eis incerta, ut Deo soli id constet, quemadmodum supra dictum est : Opera eorum in manu Dei. 2. Eo quod universa æque eveniant justo et impio : etsi enim plerumque veri legis observatores promissa a lege temporalia bona recipiebant ; tamen nec penitus ad omnes, nec ad quodcumque vitæ tempus ista pertinebant. Job enim, David, Tobias, Daniel, diutissime multa perpessi, vix tandem a tot malis expediti (a) Var. : Domini. [557]
sunt : prophetæ autem Isaias, Ieremias, et alii multi, nunquam : ipse legislator Moyses, cum inter populi contumacis odia ac seditiones asperrimam duxisset vitam, nec ad terram illam admissus est. Deus igitur homines ad meliora promissa præparabat ; et tamen agebat miris modis, ut promissa temporalia in plerisque valerent, et in tota republica judaica maxime elucesceret. Ut perjurus : Hebr. et Septuag. jurans (temere scilicet) sicut is qui juramentum timet :religiosus perjurusque nullo discrimine habiti. 3. Et contemptu : Symm. apud Hier. procacitate.• Hebr. et insaniæ (sive errores) in corde eorum in vita eorum, et postea ad mortuos (pergunt) nec unquam resipiscunt. Quæ item ex persona impiorum dicta, postea in fine libri claram solutionem habebunt, ut sæpe monuimus. 4. Nemo est qui semper vivat : Sym. antecedenti sic jungit : Cor hominum repletur malitia et procacitate in vita sua ; novissima autem veniunt ad mortem : Quis enim potest in sempiternum perseverare vivens ? Quæ interpretatio Hieronymo clara : sensusque sit : Quod bonis malisque æqua omnia eveniant : homines tota vita in errore versantur ; donec deveniamus ad mortem, malorum omnium terribilissimum et ultimum, post quod non spes, aut merces ulla super, nullusque ab errore resipiscendi locus ; atque omnino ignorantia insanabilis : ex Hebr. et Septuag. sic habes : Nam quis communicat in omnes viventes ? quis eorum consors (semper) esse potest ? hoc est, quis potest semper vivere, ut habet Symm. ; pergi. Hier. : Est confidentia (sive spes) viventi, scilicet : quoniam melior est canis vivus leone mortuo : vita, etiam miserrima, quavis morte præstat : quod morte spes omnis mercesque, atque etiam recte gestorum memoria pereat, ut est in sequentibus, 5 et 6. Quæ recte consonant impiorum dictis, quorum hic personam agit. 6. Amor quoque, et odium : quod uno verbo Psalmista transigit : In illa die peribunt omnes cogitationes eorum ; Psal. CXLV, 4, in nulla parte vitæ humanæ sunt. [558]
9. Cum uxore : Hebr. cum muliere ; quamcumque dilexeris : hæc enim continuat in persona impiorum, ac voluptuosorum hominum. 10. Quodcumque potest... instanter... quia nec opus... apud inferos : vanam, brevemque vitam vana et brevi voluptate percurre ; et si quid delectare potest, festinus carpe ne pereat, Hier. 11. Nec velocium esse cursum : quod nec optimi eligantur, et etiam optimos successus ipse fallat, neque possit homo providere quidquam, ut vers. 12. Longe aliter Paulus : non enim eo quod neque fortitudo, neque cursus velocitas valeat apud homines, exinde concludit casu omnia agi, sed contra, Dei esse optatos dare successus : Non enim volentis, neque currentis, sed miserentis est Dei, Rom. ix, 16. 12. Nescit homo finem : Hebr. et Septuag. tempus, commodaque aut incommoda ex eo provenientia, sed in prospera et adversa cæco impetu se infert., 13. Hanc vidi... sapientiam : humanam sapientiam hactenus insectatus, nunc (a) Var. : Non deficiat. — (b) In captione pessima. [559]
commendare videtur quam maxime, sed postea docet, id etiam esse humanæ vanitatis, ut tanta quoque sapientia, nisi divitiæ accedant, nihili apud homines habeatur. 17. Verba sapientium : Hier. : « Quemcumque in Ecclesia videris declamatorem et cum quodam lenocinio, ac venustate verborum excitare plausus, risus excutere, audientes in affectus lætitiæ concitare ; scito signum esse insipientiæ, tam ejus qui loquitur, quam eorum qui audiunt : verba quippe sapientium in quiete et moderato audiuntur silentio : » hactenus Hier. et tamen ille tam silenter auditus, ac potentiorum vociferationibus antepositus ad rerum humanarum ludibrium, et ipse sæpe despicitur, ut habes præcedente versu. 18. Et qui in uno peccaverit : Hebr. unus peccans. Sicut unius sapientia civitas servatur, sic unius imperitia bona res male perit. (a) Var. : Et dixi ego : Melior est sapientia super fortitudinem. CAPUT X. Ex minimis delictis grandis jactura : stultus non se, sed alios omnes stultos putat, 3 ; ne principum gratia glorieris, 4 ; regimen perturbatum ; principum errores, 5 ; sua fovea captus : majorum instituta, 8, 9 ; labore acuitur industria, 10 ; detractor : stultorum multiloquia, 12, 13, 14 ; alia ex aliis mala, eaque graviora, 15 ; rex puer, 16 ; rex temperans, 17 ; desideria : pecuniæ parent omnia • non detrahendum regi, etiam occulte, 20.
1. Muscæ morientes.....Pretiosior est sapientia et gloria, parva et ad tempus (a) Var. : Muscæ mortis polluunt. [560]
stultitia : Hebr. id quod pretiosum ex sapientia, et gloria, stultitia parva ; supple, corrumpit. Sicut exiguae muscæ optimum unguentum, sic paululum stultitiæ excellentem sapientia et gloria virum corrumpit ; cavendumque omnino ne leves defectus multitudine gravent. 2. In dextera : dextera recti, sinistra pravi symbolum. 4. Si spiritus... ascenderit super te : si te benignior aura favoris afflaverit ; si aliquam acceperis dignitatem : locum tuum ne dimiseris : Hier. noli efferri animo, noli relinquere priora opera. Quia curatio, sive cautio, ac modesti animi pudor, non splendor dignitatis, faciet cessare peccata maxima. 5. Quasi per errorem (aut Hebr. ignorantiam ; Septuag. atque involuntarie) egrediens a facie principis : adeo absurdum, ut nonnisi imprudenti excidat principi. Vide autem quam multa peccent principes per ignorantiam, quibus tamen respublica pessumdatur. 6. Stultum in dignitate,... et divites (sive optimates) sedere deorsum, magna rerum perturbatione, quam et sequens indicat, ubi servi dominantur, principes humi repunt. 8. Qui fodit foveam.....qui dissipat sepem : qui prisca instituta subvertit, aut qui reipublicæ robur, nobilitatem scilicet, structis insidiis, malisque artibus pessumdat, ut ille servus, vers. 6 et 7, is sibi, ac reipublicæ quam improvidus regit, accersit infortunium. 9. Qui transfert lapides : præcedentem firmat : ut non frustra gestes ingentes lapides, aut ligna scindas manibus ; sic nec frustra convellas instituta majorum : (a) Var. : In humili. [561]
quod item vetat sapiens alia et huic cognata similitudine, gravi hoc interdicto, ne terminos moveas, Prov., xxii, 28. 10. Si retusum fuerit ferrum rubigine : et hoc non ut prius : supple sciderit : et non terserit aciem ; Hebr. supple, qui eo utitur. Sed hebetatum fuerit : cujus loco Hier. sed conturbatum fuerit (quod tamen Hebr. deest) multo labore, ac viribus exacuetur : Hier. ex Hebr. virtutibus (seu laboribus) corroborabitur, et post : post industriam sapientia : vel ut habet Hebr. (sic) et excellentia in dirigendo, sapientia (est) sensus : Sapientis est cogitando et meditando dirigere ac perpolire animum, ut terendo et detergendo, perpolita ferrum. 12. Præcipitabunt eum : dejicient, perdent. 15. Qui nesciunt in urbem pergere : qui rem obviam et notissimam non inveniunt : proverbium. 16. Cujus rex puer est : sic apud Isaiam, iii, 4 : Dabo pueros principes eorum : neque tantum ætate, sed sensibus. Et cujus principes mane comedunt : luxuria, non necessitate, ut seq. vers. Sic idem Isaias, v, 11 : Væ qui consurgitis mani ad ebrietatem sectandam. Chald. de iis accipit qui ante juge sacrificium mane comederent. 17. Nobilis : Hebr. et Septuag. heroum, sive clarorum ac fortium virorum filius. (a) Var. : Ejus pro stulti. — (b) Deest est. [562]
18. In pigritiis : merito luxuriæ desidiam addit comitem, viribus animi et corporis voluptatis studio dissolutis : unde humiliatur contignatio : res humanæ sponte labuntur, ac suo ruunt pondere, nisi valide sustententur, quod mollities ac desidia prohibent. 19. In risum faciunt : vanissimi homines, qui cibos ad voluptatem, non ad sustentationem corporis sumunt, potationesque et luxuriam pro vera vita habent horum venalis anima pecuniæ servit, ac per pecuniam ventri : sic illi apud Paulum, quibus Deus venter, dea pecunia est, Philip., iii, 19 ; Eph., v, 5. 20. Regi ne detrahas : etsi puer sit, luxuriæque ac voluptati deditus, ut supra dixerat ; tamen parce nomini, majestatem reverere. Diviti : potenti, principi. Aves cœli : en quanta celeritate maledicta, tutis licet, ut quidem videbatur, auribus commissa, tamen velut pennis ad principem evolent ; en aves in aulis frequentes, quæ cum aliud agere, et velut in incertum volitare videantur, studiosissime colligunt quæ etiam incautis exciderint. (a) Var. : Al. Obediens. (b) Quia avis cœli auferet vocem, etc. CAPUT XI. Eleemosyna, quibuscumque obviis, 1 ; copiose danda, 2 ; cave quo statu moriaris, 3 ; nimia cautio, 4 ; opera Dei inscrutabilia : labor assiduus, 6 ; mors certa demonstratio vanitatis, 8 ; ætatis flos et voluptas, vana, 10.
1. Mitte panem tuum super transeuntes aquas : quod omni petenti sit dandum, ex Luc., vi, 30, indiscrete faciendum bene, Hier. neque pereant data egenis, sed tutius recondantur, ac mala futura præveniant, vers. 2, 3. 2. Da partem septem, necnon et octo : multis, imo omnibus : sic, Mich., v, 5 : Septem pastores et octo primates, pro multis. (a) Var. : Partes. [563]
3. Si repletæ fuerint nubes : esto sicut nubes, quæ copiose et ultro pluviam largiuntur, ita tu eleemosynam. Si ceciderit lignum : cave quo te inclines, sive in bonum, sive in malum, cum quo cecideris, ibi perpetuo mansurus sis. 4. Qui observat ventum : cunctanti ac trepido, et adversa semper tempora metuenti, benefaciendi proximo, atque universim bene rei gerendae occasio elabitur. 5. Via spiritus : venti : ipso Domino dicente : Nescis unde veniat, aut quo vadat, Joan., iii, 8, qua similitudine sancti quoque Spiritus operatio designatur, spirantis ubi vult : ibid. atque, ut vult, dona singulis dividentis, I Cor., xii, 11. Nec desunt qui viam spiritus eam intelligant, qua anima corpori se infundat, propter sequentia de fœtu. Sic nescis opera Dei : nec qua ratione tibi pro benefactis atque eleemosynis bona retribuat. 6. Mane semina... et vespere ne cesset : bona opera assidue frequentanda, ac semper benefaciendum proximo, neque unquam parcendum labori, quamvis, aliqua ex parte, successu frustretur : cum futurus sit aliquando proventus, quo labores etiam irriti repensentur. 8. Si annis multis... et... lætatus fuerit, meminisse debet tenebrosi temporis, seu noctis æternæ, et dierum multorum : mortis scilicet, post quam æternitas. Qui cum venerint, vanitatis arguentur præterita : etiam gaudia, voluptatesque, quarum ex ore impiorum commendatio lauta præcesserat. Hic incipit solutio quæs- [564]
tionum ac fluctuationum, quibus ex impiorum persona, voluptuosam vitam laudare videbatur. 9. Lætare ergo, juvenis, in adolescentia) tua : ironice dicta, ut videtur, sicut Matth., xxvi, 45 : Dormite jam, et requiescite : quasi diceret : Jam lætare, si potes, in conspectu mortis : jam prædica evanidas fluxasque laetitias. Scitotamen futurum ut pro omnibus his, quibus lætatus fueris, adducat te Deus in judicium : et quidem post mortem, cujus antea meminisse jusserat. Jamne ergo vides, insane, jamne sentis vitam non esse lusum, Sap., xv, 12, neque vana omnia, quæ in rem tam gravem, tamque tremendam desinant ? 10. Aufer iram... malitiam, seu flagitium a carne : in ira omnes perturbationes animi comprehendit : in carnis malitia universas corporis voluptates, Hier. quo efficitur, non jam in voluptate ducendam vitam, sed omnem ad divinum judicium traducendam esse cogitationem. Adolescentia enim et voluptas vana sunt : etiam ea quæ inter vitæ vanitates solatio erat voluptas, inter vana reputanda est : quo uno omnes impiorum argutationes corruunt. Pro voluptate,Hebr. pubertatem, Hier. et Septuag. stultitiam habent : hoc est procul dubio voluptatem ipsam, quæ homines dementat. CAPUT XII. Conclusio operis : de Deo cogitandum ante molestias et imbecillitatem senectutis, 4 ; corpus ad terr am : spiritus ad Deum : vana omnia : audiendi sapientes : eorum sententiæ quales, 11, nimia scriptio et lectio, 12 ; verum bonum : scientiæque et vitæ summa, 13 ; reddenda ratio, 14.
1. Memento Creatoris : te iudicaturi. Præclara conclusio egregii operis hoc capite : in diebus iuventutis tuæ : quanto magis cum judicium appropinquaverit ! Et anni de quibus dicas : Non mihi placent : seniles scilicet, et ad sepulcrum præcipites. (a) Var. : Voluptas. — [565]
2. Et revertantur nubes post pluviam : senum oculi caligine obducti, etiam cum serenum est, nubes videre se putant. 3. Quando commovebuntur (trement) custodes domus : manus protegendo corpori natæ. Et nutabunt viri fortissimi : crura, femora quæ corpus sustentant : et otiosæ erunt molentes : dentes : et tenebrescent videntes per foramina, oculi : fœmin. hebraice. 4. Et claudent ostia in platea, in humilitate vocis molentis : sive oris commolentis cibos, hoc est, claudentur labia extrinsecus, sublatis dentibus compressa, ut vox exire nisi exilis et fracta non possit. Et consurgent ad vocem volucris : somnus levis, facile galli cantu abrumpendus : et obsurdescent, deprimentur, Hebr. omnes filiæ carminis ; aures : delectatio musicæ et cantus concidet : Sic Berzellai, II Reg., xix,35 : Octogenarius sum hodie : numquid vigent sensus mei... vel audire possum ultra vocem cantorum atque cantatricum ? vel, quidquid erat vocale conticescet. 5. Excelsa quoque timebunt : triste silicernium, neque altiora conscendere neque aspectare poterit ; omnia ei ruinæ proxima videbuntur : et formidabunt in via : planissima quæque, quasi impedita et confragosa videntur : sic timide incedit. Florebit amygdalus ; caput canescet, Hier. Impinguabitur locusta : incrassabitur, ingravescet : etiam minima quæque, crassa et gravia videbuntur infirmo seni. Alii, locustæ, seu cicadæ stridulæ nomine, linguam intelligunt in senibus gravem et impeditam : pro locusta, verti potest talus sive pedes intumescentes et podagra prægravati, quod magis Chald. placuit. Et dissipabitur capparis : libido, concupiscentia, Hier. cibi appetentia, vigor omnis, membrorum rupto foedere. 6. Antequam rumpatur funiculus argenteus : medulla spinalis, argentea propter (a) Var. : Moti. [566]
colorem, incurvata, mox fatiscens. Item nervi ex eadem spina producti, tum soluti, ac flaccescentes. Et recurrat vitia aurea : frangatur lenticula aurea, Hebr. Vesicula fellis, qua tabescente cibi concoctio cessat, et alvus incomposite solvitur aut astringitur ; quod maxime in senibus. Et conteratur hydria, quæ jam urinam non contineat : super fontem : vesica urinaria : et confringatur, nutet, sive in catharros defluat. Rota, sive sphæra : caput volubile et rotundum : cranium : galgal : quæ vox pro capite sumitur, Exod., xvi, 16 ; Num., i, 2. Super cisternam : super cavum pectoris, Chald. ; et decurrat cranium ad sepulcrum tuum, quod planius videtur. 7. Et revertatur pulvis in terram suam unde erat : plana expositio aenigmatis, et plena solutio quæstionum, præsertim illius : Quis novit, si spiritus filiorum Adam : supra, iii, 21. Et recte in antecedentibus dissolutio corporis tam studiose describitur, ut inter machinæ fatiscentis ruinas, animus integer ad Deum redire doceatur. In terram suam : spiritus ad Deum : subtiliter omnino ; et ex ipsa rerum origine quæstio deciditur. Ibi enim a Deo quidem, verum e limo terræ corpus fingitur : spiritus vero totus ex Deo, nulla alia causa, Gen., ii, 7, unde terra in terram, spiritus ad Deum, ad sua quæque revertuntur. Ad Deum : judicandus sane, ut antecedentia et sequentia docent : et vel merito repellendus, vel æterno fœdere conjungendus. Cave autem hic a pessima Grotii nota, ubi refert Euripidis locum tanquam huic geminum, in Supplicibus : reverti res omnes eo unde ortæ : corpus quidem in terram, spiritum vero ad æthera : qui locus parum abest ab illo Virgilii : — atque in ventos vita recessit. Atqui Ecclesiastes diserte pronuntiat redire hominis spiritum, non ad æthera, sed ad Deum qui dedit illum. Æther autem profecto non Salomoni Deus, sed Stoicis, apud Ciceronem dicentibus : Aspice hoc sublime candens quem invocant omnes Jovem. et apud Virgilium : At pater omnipotens fœcundis imbribus æther. Pari exemplo idem Grotius locum illum Sap., ii, 2. Sermo scintilla est, Empedoclis loco comparat, quo cogitationem, sive cogitandi vim docet esse sanguinem, cordi circumfusum. En viri theologiam inter oratorum ac poetarum lectionem natam, atque adultam in socinianismi fæce. Hic sane vult videri sua ad Job., xxxiv, 14 ; et Gen., ii, 7 ; qui loci errorem firmant. Et ad Jobum quidem : ita docet vitam omnium animantium a Deo esse, quam si revocaverit, intereant : ut hominis spiritus haud magis sit a Deo, vel redeat ad Deum, reliquarum animantum spiritu. Ad Genesim autem rotunde docet, neque ibi, neque Eccl., xii, 7 agi de immortalitate animorum, quippe quæ non primæ, sed novæ creationis sit : hoc est, non Antiqui Testamenti, sed Novi : atque ideo in Apocalypsi passim, sanctorum animas Deos viventes introducit : post Novi quidem Testamenti gratiam, non antea. Quin etiam ad hæc verba : omnes autem vivunt ei, Luc.,xx, 38, hæc [567]
habet : « Atqui mortui tunc erant : sane : sed vivunt quoad Dei potentiam, quæ potest mortuos vitæ meliori reddere : ipse enim est vocans ea quæ non sunt, tanquam ea quæ sunt : » quæ quidem nec veretur extendere ad patriarchas ipsos Abrahamum, Isaacurn, Jacobum et horum, inquit, similes, ac proinde illi quoque eorum numero qui non sint, reponuntur. Quæ quam a christianæ theologiæ placitis abhorreant, nemo non videt. Alia autem multa, quibus ille et ecclesiastica, et sua quoque meliora convellit, suo loco notari operæ pretium ducimus : ne plus æquo credant scriptori progredienti paulatim ad catholicam veritatem, sed non eam professo, multaque ex inolitis erroribus retinenti ; quod, etsi viro favemus, veritatis amore, ac fraterni periculi metu, tacere non possumus. 8. Vanitas vanitatum. Confecta probatione quam toto libro susceperat, ad caput redit, meritoque infert vana esse omnia : sub sole quidem ut semper : quare animum altius, atque ad Deum ipsum evehi oportere, ut statim concludit, vers. 13. 11. Verba sapientium : postquam stultas quæstiones et opiniones hominum dissolvit, ad veram sapientiam, verosque sapientes sectandos adhortatur. Sicut stimuli, et quasi clavi in altum defixi : quod debeant hærere, et pungere, non palpare : sed errantibus et tardis pœnitentiæ dolores et vulnus infigere, Hier. Quæ per magistrorum consilium : valent enim verba sapientium, si non auctoritate unius, sed consilio atque consensu magistrorum omnium proferantur : idem ibid. Data sunt a pastore uno : sive Salomone, antiquarum sententiarum diligentissimo collectore, vers. 10, vel quod unus magister sit Dominus, Hier. omniaque a Deo ejusque spiritu profecta. 12. Frequensque meditatio : commentatio, lectio, quæ omnia Hebr. congruunt. 13. Finem loquendi : dictorum summam, ad quam lectores omnes provocat : ut jam non necesse sit petere libros, qui per hominum manus nullo fine, aut operæ pretio circumferuntur, 9-12, neque se meditationibus, Hebr. studiis,assidua lectione conficere, 12 : sed unum id infigere animo, quod omnium caput est : librorumque omnium et cogitationum ipsiusque adeo vitæ summa : Deum time : [568]
hoc est omnis homo : ut alia, quibus se homo torquet, ne ad hominem quidem spectent. Clara ergo conclusio, quo omnia hujus libri dicta collimant, ut quando omnia vana sunt sub sole, ad id convertamur quod sit æternum. 14. Mt cuncta quæ fiunt : etiam in vitæ fine : alioquin ea pars vitæ quæ præcipua est, a Deo judice immunis esset. Pro omni errato : Hebr. pro omni occulto, abscondito, ut non modo aperta, sed etiam occulta peccata Dei judicio subsint, neque evadendi locus. Hunc dictorum finem, hanc summam pariter omnes audiamus, in eaque acquiescamus : ita faxit Deus.
|